یوز قادین؛ مشروطه اینقیلابیندان سونرا قادین نشرلرینین یوکسلیشی

یازار: کولتور و صنعت ساحه سینده قزئته جی : الهه خوشنام
چئویرن: تورک قادینلار مرکزی
دیگر مئدیالارین عکسینه قزئته ایرانا چوخ گئچ گیردی. باتی دا قزئته نین گلیشمه سیندن اوزون زامان گئچدیکدن سونرا ایران دا، داها یئنی “وقایع اتفاقیه” قزئته سی نشر ائدیلدی.قادین نشرلری ایسه “وقایع اتفاقیه” دن سونرا 75 ایل گئجیکمه ایله ایران دا نشر ائدیلدی.
مشروطه اینقیلابینی ایران خالقینین اویانیشینین باشلانقیجی سایا بیلریک. بو اینقیلابین باش وئرمه سینده قادینلارین دا اؤنملی روللری اولموشدور. مشروطه اینقیلابیندان دؤرت ایل سونرا قادینلاردا اوز وئرن اویانیش سایه سینده، قادینلار، ایلک قادین نشرلرینی یایماغا باشلادیلار.
قاجار شاهزاده سی تیمور میرزا بیر اینگیلیز قادینینی، اون ایرانلی قادینلا بیر بیلیردی. ایلک ایتالیان قادین سیاح مادام کارلا سرنا، اؤز سفرنامه سینده ایران قادینینی بئله توصیف ائتمیشدیر: “اندرون دا قادینلار آز یازیب و آز کیتاب اوخورلار، کتاب و قلملیک یئرینی آیری وسایللره میثال اوچون سورمه دانا وئریبدیر”.
ایران قادینلاری حاققیندا بئله موحاکیمه لره قارشی، او دؤنمده تادیب النسوان کیتابی ایله اوزبه اوز اولوروق، کی آنونیم اولان یازار تحقیر لحنی ایله، کیشی لری قادین و قیزلاری ایله داورانیشلاری حاقدا نصیحت ده بولونور.
بو دفعه کیتاب جوابسیز قالمیر. بی بی خانیم استرآبادی، کلنل علینقی وزیرینین آناسی، قادینلارین آجیناجاقلی وضعیتینی تنقید ائدرکن، معایب الرجال آدلی کیتابدا بئله یازیر: “فضیلت اینسان اولماقدادیر، کیشی و یا قادین اولماقدا دئییل”.
چوخو اونو ایلک ایرانلی قادین قزئته جی اولاراق بیلیرلر. بعضی لری ایسه بونا اینانیرلارکی قاجار دؤنمینین انطباعات ناظیری اعتمادالسلطه نین حیات یولداشی عزت ملک خانیم، ایلک قادین قزئتجه ایمیش.
ایلک قزئته جی، هانسی قادین اولدوغو دوغرولتوسوندا اولان روایت لر، حیکایه نین اهمیتینی نه آزالدیر و نه چوخالدیر. اؤنملی اولان قیز مکتب لرینین آچیلماسی و آردینجا قادینلارا اؤزل نشرلرین یایلماسی و بو آخیملا بیرگه توپلومون یاریسینین آیاقلانماسی و اویانماسی، اؤزگورلوک و اؤزگورلوک بایراغینی یوکسلترک جامعه نین بیلینجلنمه سی دیر.
مهر علی خان نسق کش
عینی دؤرده محمد علی امیرجاهده آئید بیر شعر انتیشار اولونور:
ای! ایران رجالی
قادین اینسان دئییل می؟
اؤلکه خراب اولوب
ملت عذاب دا
ای! قادین میللیتی!
قیز میللتی
هارایا قدر ذیللت
باشینیزدان چیخاردین
آلچالدیلما چادیراسینی
سوئد ده یاشایان صنعتچی و آراشدیرماجی گیسو شاکری، اؤز آراشدیرمالاریندا بو سونوجا واریب کی بو شعر ملک الشعرا و یا امیر جاهده آئید دئییلمیش بلکه اری طرفیندن ائوده حبس اولان و هئچ کسله ایرتیباط قورماسینا ایزین وئرمین عصمت خانیم، دیگر آدیله تانینان طاهره تهرانیه آئیدمیش. بو قادینین ارینین آدی ایسه مهر علی خان نایب نسقچی باشی ایمیش.

قزئته جیلیک تاریخچیلری بونا اینانیرلارکی “دانش” آدلی درگی ایلک درگی دیرکی تهران دا 1298 قمری ایلینده معصومه کحالین مدریتی ایله اینتیشار اولونوب. گمان گئدیر کی قادینلار بهتان ومانعلردن اوزاق دورماق و درگینین اینتشارینین دوامی اوچون هر طورلو حیله و ترفنددن فایدالانیبلار.
“دانش” درگی سینین قاپاق جیلدی اوزرینه یازیلیر: بو درگی اخلاقلی بیر قزئته دیر، ائو خانیمی اولما مهارتی، اوشاق و ار ساخلاماق مهارتلری و… قونولار اله آلینیر و عموما اؤلکه نین سیاستی ایله علاقه سی یوخدور.
بو درگی نین نشریندن ایکی ایل سونرا، “شکوفه” آدلی بیر آیری درگی ایسه مریم عمیدین(مزین السلطنه) مدیریتی ایله اینتیشار اولوندو . بو درگی نین قاپاقیندا ایسه بو شعر یازیلمیشدی:
یئل اسدی عنبر قوخوسو گتیردی
بادام آغاجی چیچکلندی

چیله کش و مظلوم قادینلار
ماراغلیسی بودور کی بو ضیالی قادینلار، قادینلارین گئری ده قالمالاری و ضعف نقطه لرینی چوخ یاخشی بیلیردیلر.
میثال اوچون مزین السلطنه عینی زاماندا مزینه مدرسه سینی تاسیس ائدیر. قیز اوشاقلارین آتا آنالاریلا گؤروشرک والدین دن سؤز آلیردی کی ایل بویو تحصیل ایلی بیتمدن قیزلاری ائلیه بیلمزلر مدرسه دن چیخاردالار.چونکو او دؤنمده والدین قیزلارا اگر یاخشی بیر ائلچی تاپیلسایدی اونلاری تحصیل آلماقدان محروم قویوب و اره وئریردیلر. مزین السلطنه نین بیر آیری فایدالی ایشی ده درگیده خرافه، فالجیلیق و ائو درمانینا قارشی مباریزه آپارماسی ایدی.
بو دؤنمده نشر اولونان نشریات آراسیندا بومیدانا جسورجا آددیم آتان قادینلارین بیری صدیقه دولت آبادی اولموشدور. او درگی نین باشلیغینا تکجه قادین آدلارینی سئچرک قالمامیش نشریاتیندا هر شئی دن چوخ کیشی لرله قلم چاتیشماسینی، اؤزگورلوک و ایستیبداد قونوسونو اله آلمیشدیر. اونون قزئته سی “قادین دیلی” آدیلا اصفهان دا نشر اولونوردو.
صدیقه خانیم دولت آبادی بو قزئته ده یازیر: “بیز محروم و یازیق باجیلاریمیز و اؤلکه کمک اوچون قلم اله آلمیشیق. یاشاسین ایران، محو اولسون ایستیبداد”.
صدیقه خانیم ایلک قادینلاردان ایدی کی کشف حجاب ائتدی و چارقادینی باشیندان گؤتوردو. اما “قادین دیلی” قزئته سی سونوندا صدیقه خانیمین باشینا ایش آچدی. افراطچیلار بیر گون ایش یئرینه هجوم ائدیب و هر یئری اودا چکیرلر. صدیقه خانیم ایسه قاچمایی باشاریر و بیر مددت سونرا عینی آدلا بودفعه تهران دا قزئته یی نشر ائتمگه باشلار.
“قادینلارین مکتوبو” شهناز آزادین تهران دا چیخارتدیغی، آشاغی یوخاری سیاسی بیر هاوایا صاحیب اولان دؤردونجو قادین قزئته سی دیر. بو قزئته نین گیریشینده بئله بیر یازی واردی: “ایرانین یوخسول و ازیلن قادینلارینین اویانیش و قورتولوشو اوچون
بو دؤنمده قادینلارین دورومونو او قدر پریشان گؤروروک کی قادینلارین اؤزو بئله دیگر قادینلارا یوخسول دئمک دن چکینمیرلردی.